Жоспар I.Кіріспе. II.Негізгі бөлім А)Катализ- катализаторлар туралы ілім. Б)Катализатор әсер ететін факторлар. С)Катализ түрлері. Д)Ферментті гомогенді катализ. Е)Гетерогенді катализ. III. Қорытынды. Пайдаланған әдебиеттер.
Катализатор катализаторлар туралы ілім.
Катализаторлар (грекше тоқтату, қыздыру, ыдырау реакциясы)жылдамдығын тез өзгертетін , бірақ өздері реакция кезінде химиялық құрамы өзгермейтін затарды айтамыз. Катализатор қатысында жылдамдықтары өзгеретін реакцияларды каталиттік деп атайды. Өте ертеден биологиялық катализаторлардың (ферменттердің ) әртүрлі ішімдіктерді дайындауда нан, сыр пісіруде , тері илеуде ролі белгілі ХVIII ғ. Соңы және XIX басында эфирлену (К.Шееле 1782 ж) , дегидратация (Ж. Пристли, 1778 ж) полисахариттердің гидролизі (Г. Кирхгоф 1811 ж) , раекциялары арқылы басқа катализаторлар ашылды . М .Кучеров ацителенді сұйытылған күкірт қышқылының гидратациялау реакциясын сынап тұздары қатысында жасады , М.Зайцев (1877ж ) . Платина катализаторын органикалық реакцияларға қолданды. Катализатор қызметін кез келген агрегаттық күйде болатын әр түрлі бейорганикалық және органикалық заттар атқарады. Кейбір жағдайларда реакция өнімі , ыдыстың беті мен қабырғасы , шаң , бу сияқты әр түрлі қоспаларда катализаторлық қызмет атқаруы мүмкін. Егер катализатор реакцияның жылдамдығын арттырса катализ оң , ал реакция жылдамд ығын төмендетсе , теріс деп аталады.Мысалы , ретінде сутек пероксидін алайық. Оған марганец (IV) оксидін аздап қосса , оның ыдырауы тез жүреді ; ал ацетанилидті қосса мүлдем ыдырамайды. Кейде реакциялық қоспаға еш бір катализатор қоспаса да , ондағы реакция өнімі катализатор болып реакция жылдамдығын өзгертеді. Мұндай реакцияларды автокаталиттік , ал құбылысты автокатализ деп атайды. Өзін өзі катализдейтін реакцияларға мысал ретінде сіркеэтилді эфирдің бейтарап ортадағы сабындалу реакциясын алуға болады :
Бұл реакция кезінде пайда болған сірке қышқылының түзілген алғашқы малекулалары ацетат анионы мен сутек катионына ыдырайды.
Сутек ионы сірке этилді эфирге шабуыл жасап , оның сабындалу реакциясын тездетеді. Сутек ионы көбейген сайын негізгі реакция жылдамдығы арта түседі де , реакция нәтижесіндегі қышқыл өзін өзі катализдейді. Автокаталиттік реакциялар ерекше сипатқа ие олар катализатордың ауыспалы өсу канцентрациясында өтеді. Сондықтан бұл реакциялардың жылдамдықтары бастапқы кезде тез өсіп , тек келесі сатыларда әрекеттесуші заттардың концентрацияларының кенді себебінен жылдамдық азая бастайды . Автокаталиттік реакция өнімінің кенетикалық қисығы суретте берілген . Автокатализ мысалына KMnO тотығуын да келтіруге болады , оның жылдамдығының артуы реакциялық ортада жүрген Mn катионының әсерінен жүзеге асады . Сол сияқты кейбір үдерістерде қолданылатын катализатордың құрамына енетін өте аз қоспа оның қабілетін не активтілігін төмендетіп , қайсыбір жағдайларда мүлдем жояды . Мұндай зиянды қоспаларды ингибиторлар немесе каталиттік улар деп атайды. Мысалы , мыс катализаторды көміртек (II) оксидінің өте аз мқлшері уландырса платинаның каталиттік әсерін селен металының қоспа іздері ақ төмендетеді , ал темірден әзірленген катализаторлар үшін күкірт пен оттек және олардың қосылыстары , оксидтері өте зиянды . Ингибиторлар практикада концерванттар , антиоксиданттар және т.б. . жылдамдықтарын реттеу үшін қажет. Кейде екі не одан көп катализатор қоспасының активтілігі осы қоспа құрамына енетін жекеленген катализаторлардың активтілігінен едәуір артық болуы мүмкін. Мысалы аммиакты оттекпен тотықтырып азот (II)оксидін алып,одан азот қышқылын синтездеу працесін платина не висмут (III) оксидімен,не темір (III) оксидімен катализдеп ,реакция жылдамдығын,оған байланысты өнім шығымдылығын артырады. Әрине,платинаны катализатор ретінде қолданғанда , реакция жылдамдығы жоғарлайды , ал оксидтерді пайдаланса , төмендейді . Катализатор құны да платинадан темір (III) оксидіне қарай бірнеше есе арзандайды . Осы үдеріске висмут (III) пен темір (III) оксидінің (Bi ) арзан қоспасын катализатор ретінде қолданса , аммиактың тотығу реакциясы жоғарыда келтірілген үш катализатордың да жеке жылдамдығынан артық болады екен . Кейбір заттардың катализаторлық қасиеті жоқ , ал оларды басқа катализаторға қосса , онда мұндай қоспаның катализаторлық қабілеті артады. Мұндай заттарды промоторлар немесе активтендірушілер деп атайды . Бұған екі мысал алайық . Көміртек оксидімен сутекті әрекеттестіріп метанды синтездеу үшін никель металын катализатор етіп қолданады . Бұл үдерісті церий металы мүлдем катализдемейді . Ал никелге шамалы ғана церийді қосса , онда осы қоспадағы никелдің активтілігі жүздеген есе артады екен . Катализаторлардың химиялық реакцияның жүргізіп тездету себебі аралық қосылыстар тоериясымен түсіндіріледі . Катализатор әрекеттесетін реагенттерддің бірімен әлсіз ғана аралық қосылыс түзеді , сонан соң осы аралық қосылыс келесі реагентпен жеңіл реакцияға түседі . Катализатор қызметі берілген реакцияның активтендіру энергиясын төмендетіп , ал оның жаңа тиімді жолмен жүруін қамтамассыз етеді. Егер А+В АВ реакциясы Е активтендіру энергиясын иемденсе , онда катализатор (К) аралық өнім А+К АК түзуі арқылы Е шамасын төмендетеді. Онда АК комплекс В компанентпен әрекеттеседі . Бұл реакция Е салыстырғанда активтендіру энергиясы төмен жағдайда жүреді . Сонымен , әректтесудің қосындысы нәтижесінде АВ өнімі түзілді , ал катализатор реакцияда өзгеріссіз қалады . Катализатор термодинамикалық мүмкін болатын реакцияның жылдамдығын өзгертеді , бірақ ол шынайы тепе теңдікке « әсер етпейді , яғни тепе теңдік тұрақтысын және термодинамикалық тепе теңдік концентрациялады өзгертпейді . Ол бірдей мөлшерде әрі тура , әрі кері реакцияны жылдамдатады . Себебі катализатор бос энергиясының көзі болып саналмайды , немесе реакция нәтижесінде ол өзгеріссіз қалады , демек оның бос энергиясы да тұрақты болып келеді . Егер температураны артырңанда үдерістің жылдамдамуымен қатар ,тепе теңдік те ығысса , ал катализатор тек тепе теңдіке жету уақытын тездетеді , катализатор активті болған сайын бұл уақыт та азырақ . Кейде катализатор реакция жылдамдығын өзгертумен қатар , реакцияның механизмін де өзгертеді . Мысалы , бейкаталиттік диэтил эфирінің мономалекулалық нәтижесінде көміртек аксиді , метан және этилен түзіледі.
Катализатор (йод) қатысында эфирдің ыдырау жылдамдығы 10000 еседей артады , бірақ өнімдер ретінде көміртек оксиді , метан және этан пайда болады .
Әр катализатор тек белгілі бір реакцияны тездетеді .Демек , емптературада екі түрлі катализатор бір затқа әсер етіп,әртүрлі өнімдері катализатор таңдамалы түрде әсер ету қасиетіне ие. Мысалы, бірдей температурада екі түрлі катализатор бір затқа әсер етіп , әртүрлі өнімдердің түзілуіне әкеледі
Таңдамалы әсер биологиялық катализатор ферменттерде ерекше сезіледі. Әр ферменттер белгілі бір мөлшеріне зат молекуласындағы беллгілі бір химиялық байланысқа әсер етеді. Мысалы, сахароза ферменті сахарозадағы глюкоза мен фруктоза арасындапғы глюкозидтік байланысты және трисахарид рафинозадағы осындай байланысты дисахарид (мелибиоза және фруктоза түзетіндей үзеді).
Катализге әсер ететін факторлар Реакция жылдамдығына қандай факторлар әсер етсе , катализге де солар әсер етеді. Температура әсері: температура артқанда каталиттік үдерістердің жылдамдықтары артады , бұл реакция бағытына және катализатор активтілігіне де әсер етеді. Әрбір катализатордың жоғары активтілігі сол реакцияға тән белгілі температурада байқалады . Үдерістің оңтайлы температурасын өзгерту катализатор активтілігіне нұқсан келтіреді . Бұл , әсіресе , табиғаты ақсылдық ферменттерде қатты білінеді . Қысымның әсері . Қысым (немесе көлем) өзгеруі кейбір каталиттік реакцияларға елеулі әсер етеді . Кейбір каталиттік реакциялар қалыпты қысымда өтпейді (жоғарғы спирттер синтезі және т.б) . Қысымды арттырғанда молекулалар арасындағы тиімді соқтығысулар артып , реакция жылдамдығы да өседі. Еріткіштер әсері. Ерітінділерде өтетін каталиттік үдерістерде еріткіштің молекулалары әрекеттесуші молекулаларды реакцияға қабілеттірек етуі мүмкін. Мысалы, полярлы еріткіштердің молекулалары әрекеттесуші молекулаларды белсенді ионды түрге оіңай ауыстырылады . Промоторлар және ингибиторлар әсерлері туралы жоғарыда айтылды.
Катализ түрлері . Каталиттік реакцияларды катализаторлардың және әрекеттесуші заттардың фазалық күйлеріне байланысты гомогенді және гетерогенді катализ деп бөледі мұнан басқа , ферменттік үдерістермен байланысты микрогетерогенді катализ түрі бар.
Гомогенді катализ . Әрекеттесуші заттар мен катализаторлар біртекті сұйық немесе газ жүйесін құраса , яғни олар бір фазалық жағдайда болса , онда катализ гомогенді деп саналады . Реагенттер мен катализаторлар біртекті араласады және олар бейтарап молекула , немесе иондық , немесе комплекс түрінде болады . Мысалы , көміртек (II) оксиді су буының катализдеуімен көміртек (IV) оксидіне айналады . Сол сияқты күкірт (IV) азот оксиді(II) оксидінің катализдеуімен күкірт (VI) оксидіне айналады , күрделі эфирлердің сабындалуы , дисахаридтердің күшті қышқыл мен немесе сілтілік ерітіндісі арқылы гидролизденуі т.б. Гомогенді катализдің жүруін аралық қосылыстар теорисы түсіндіріледі . Бұл теория көптеген дәл , жетілген зерттеу әдістерімен дәлелденген, А + В АВ каталиттік реакцияда К катализатор реагентпен (А) әсерлесіп , аралық тұрақсыз өнім береді : А + К АК АК- аралық өнім. Бұл үдеріс қайтымды болуы да мүмкін . Аралық зат не ыдырайды немесе екінші зат молекуласымен әсерлеседі : АК+В АВ+К Бұл реакция катализаторды жүйеге енгізу үдерістің активтендіру энергиясын төмендетуге әкелгенде ғана жүреді . Мысалы, жоғарыда келтірілген күкірт (VI) оксидінің азот (II) оксидінің қатысуымен тотығатын реакциядағы аралық қосылыстарды және жалпы процесті былай көрсетуге болады : 2SO 1.2NO+O 2.2NO
Мұндағы 1 және 2 реакциялар аралық қосылыстардың түзілуін және катализатордың бастапқы қалпына келуін көрсетеді . Сірке альдегидін қыздырып ыдыратқанда йод буын катализатор ретінде пайдаланады . Осы реакцияны катализаторсыз жүргізгенде оның 518ºС –та активтендіру Е=191,1 кДж/мольге төмендеп , оның жылдамдық константасы он мың есе өседі . Бұған басты себеп реакцияның екі сатыда жүруі : CH 1. CH 2.CH Мұндағы сатылай жүретін аралық реакциялардың активтендіру энергиясы оны катализаторсыз жүргізгендегіден аз. Сірке альдегидінің катализатор көмегімен жылу әсерінен ыдырауы әрекеттесуші реагент пен катализатордың арасындағы аралық қосылыстың пайда болатынын дәлелдейтін гомогенді катализдегі реакциялардың бірі , өйткені осындағы йодты метил де йодты сутекте тұрақты және оларды жеке бөліп алуға болады . Су ерітінділерінде гомогенді катализ сутек және гидроксил иондарының қатысуымен өтеді және олардың концентрациясы артқан сайын , осы реакцияның жылдамдығы да артады . Сондай ақ , мұндай реакцияларда пайда болатын сутектік байланыстардың әсерінен өте қысқа мерзімдік молекулалар мен иондардың арасында ионодипольдік бірігу болады және ол гомогенді катализде елеулі орын алады . Осының салдарынан әрекеттесуші реагенттердің молекулалары полюстеніп , олардың реакциялаушы қабілеті артады . Гомогенді катализдегі теорияның басты жайлардың бірі реакция жүргенде катализатордың әрекеттесуші реагенттердің бірімен аса тұрақсыз аралық қосылыс түзуі , сосын оның келесімен тез әрекеттесіп катализатордың қайта қалпына келетіні . Ерітінділердегі гомогенді катализде химиялық әрекеттесу сипаты бойынша каталиттік үдерістерді негізгі екі топқа бөлінеді : қышқылдық –негіздік және тотығу – тотықсыздану .
Ферментті гомогенді катализ . Ферменттер деп тірі ағзада өтетін химиялық реакцияларды жеделдететін , жасушалар мен ұлпалар құрамындағы ақсылдық заттарды айтады . Қазіргі кезде 10000 жуық биохимиялық реакция белгілі , олардың әрқайсысы ферменттердің қатысуына жүзеге асырылады (2 мыңдай ферменттер белгілі). Ферменттердің ерекше қасиеті – жоғары тиімділігінде . Мысалы , сутектің асқын тотығуының ыдырауы катализаторсыз активтендіру энергиясы 75 кДж/молге дейін төмендейді , ал фермент каталазаның қатысуына активтендіру энергиясының шамалы небәрі 23 кДж/молге ие болады . Мұндай активтендіру энергиясының өзгерісі реакция жылдамдығын 20000 және және 3*10 есе арттыруға әкеліп соқтырады . Ақсыл заттардың HCl әсерінен гидролизге ұшырауы үшін активтендіру энергиясы 80 кДж/моль болу қажет , ал асқазан сөлінде кездесетін фермент – трипсиннің қатысуында оның шамасы 50 кДж/ моль болады , сөйтіп асқазанның ақсыл затты тамақты сіңіруі іске асырылады . Бір моль фермент 1000-100000 моль затты бір секунд ішінде тасымалдап ферментті жоқ реакцияның жылдамдығын 10 есе арттырады . Ферменттің мұндай әсер көрсетуі , біріншіден , ферменттің концентрациясына тәуелді , яғни ферменттің концентрациясы артқан сайын оның субстратты өзіне сорбциясы өсіп реакция жылдамдығын мың есе арттырады. Екіншіден , ферменттер кеңістіктік бағдарлану құбылысын танытады , ол реакция жылдамдығын шамамен мың есе арттырады . Осы құбылыс негізінде фермент пен субстрат кеңістікте оңтайлы түйіседі. Үшіншіден , ферменттер полифункциялық эффектке ие , ол олардың шешімі маңызын көрсетеді . Бұл эффектің негізінде субстраттың молекуласына бір уақытта бірнеше шабуылдайтын ферменттер тобының әсерінде жатыр . Ферменттер бұл ақсыл заттар және олардың туындылары , өздерінің үшіншілік құрылымына орай жоғары ерекшелікті биохимиялық катализаторлар қызметін атқарады . Жалпы жасуша әртүрлі ферменттерді қажет етеді , ал әрбір фермент тек өзіне тиісті реакцияны катализдейді. Мысалы , эстераза ферменті күрделі эфир гидролизінің катализаторы болып табылады . Ферменттердің активаторлары ретінде металл иондары немесе органикалық молекулалар болып табылады , оларға нуклеотидтер немесе витаминдер жатады . Оларды коферменттер деп атайды . Ферментті катализдің негізгі сипаты , фермент қатысуында жүретін реакция жылдамдығының белгілі шамаға жетіп тұрақты болып қалуында . 1913 жылы Михаэлис пен Ментен ферментті жылдамдығының субстрат концентрациясына тәуелділіктің теориясын ұсынды . Ферментті үдерістің схемасын былай ұсынуға болады : E+S Ондағы Е және S фермент және субстрат ,ES- аралық фермент-субстратты комплекс, P- реакция өнімі , ал К реакцияларға сәйкес жылдамдық тұрақтылары . Ферменттер адам өмірінде ерте кезден қолданылады . Ашыту , қышқылдау құбылыстары , жеміс жидектерді өңдеу үдерістерінің негізінде ферменттік катализ үдерістері жатыр . Кейінгі кездері медициналық энзимология қарқынды түрде дамып келе жатыр , ол ферментті дәрілік заттар ретінде пайдаланумен шұғылданады , сонымен қатар ферменттер көмегімен диагностика әдісін ойлап табуда кең көлемді жұмыстар жүргізіліп жатыр . Химиялық кинетика заңдылықтарының медицина ғылымында қолдау табуы фармококинетика және токсикинетика , оның мақсаты дәрілік заттардың және улы заттардың әсер ету жылдамдығы мен ағзадан шығарумен шұғылдану болып табылады.
Гетерогенді катализ. Гетерогенді катализ деп әрекеттесетін реагент пен ондағы катализатор әр түрлі фазада болатын реакцияларды айтады . Гетерогенді катализде катализатор қатты зат, ал реагенттер не сұйық , не газды күйінде болады . Мұндай реакциялар екі фаза аралығындағы , яғни ф азалық бетте , катализатордың бетінде жүреді. Өндірісте гетерогенді катализ мысалы , ретінде күкірт қышқылын контакт әдісімен алуды , SO ні SO ке айналдыру үшін қолданылатын Pt катализаторын аммиакты H пен N ден синтездеу (катализатор жұмсақ Fe+Al ) т.б. реакцияларды алуға болады. Гетерогенді катализ көптеген органикалық заттарды алу үшін қолданылады . Мысалы , мұндай өнімдерін (бензин, солярка , керосин т.б заттар) каталитикалық крекинг әдісімен алады . H мен CO синтезі арқылы метил спирті алады . Оны тотықтырғанда , формальдену түзіледі , соңғы зат пластмассаларды дайындауда бастапқы зат ретінде саналады . Химия және фармация өндірістерінде қолданылатын катализаторлар периодтық жүйедегі көптеген элементтерден , металдардан және тұздарынан , сульфидтерінен , оксидтерден тұрады . Гетерогенді катализдің жүруі әрекеттесуші зат молекулаларының катализатор бетімен әсерлесуіне , яғни адсобцияға байланысты. Катализатордың әсері оның беттік ауданы артқан сайын өседі , ол үшін катализаторды өте майда бөлшектер түрінде қолданылады . Бірақ ұнтақ катализатор газ ағынымен тез ұшып кетеді , ал оның үлкен массасы газ ағынына кедергі келтіреді . Сондықтан катализаторды майда күйінде инертті төсеуіштер тасымалдағыш заттар (силикагель, алюмогель, тұздар т.б) бетіне себеді немесе катализаторға таблетка , шар тәріздесі не цилиндрлі пішін беріп , нығыздайды . Гетерогенді катализаторларда сутек пен азоттан алынатын аммиак сияқты маңызды заттарды синтездеу күйіндегі экзотермиялық реакцияларды қолданған ыңғайлы . Мұндай реакциялардың активтендіру энергиясы жоғары , өнім шығымы тиімді емес , Ле-Шателье ережесіне сәйкес жоғары температурада тепе теңдік бастапқы ығысады . Ал катализаторды қолдану жылу бөлінетін реакцияларды тепе теңдікке төменірек температураларда тез жетуге мүмкіндік береді . Жалпы катализдегідей гетерогенді үдерісте катализатордың активтілігі концентрацияға . температураға , қысымға , әрекеттесетін реагенттер мен катализатордың химиялық құрамына , тағы да басқаларға байланысты болады (олар таңдамалы қасиетпен әсер етеді ). Гетерогенді катализдің механизмі мен себептерін түсінуде көптеген тәжірбие кезінде жинақталған мәліметтерге негізделген екі жайдың маңызы зор:катализатор бетіне (үстіне) әрекеттесетін реагенттің адсорбциялануы;каталиттік реакцияларға катализатордың беті түгелдей қатынаспай, тек активті орталық деп аталатын жекеленген шағын бөлшектерден тұратын, аса көп емес бөлігінің ғана әрекеттесуі. Демек адсорбция гетерогенді катализдегі бірден бір маңызды, негізгі сатылардың бірі екен. Осындай адсорбция кезінде катализатордың беткі қабатында орналасқан малекулалардың структукалық құрамын өзгертіп, олардың реакцияға түсу қабілеті артады, Мұндай катализатор бетіне адсорбцияланған малекулалардың химиялық байланыстары әлсіреп , өздерінің құрылымын өзгертуі хемосорбция кезінде байқалады . олай болса , осындай жағдайдағы гетерогенді катализдің механизмін хемосорбция анықтайды екен . Катализатордың беткі қабатына хемосорбцияланған реагенттің мономалекуладан тұратын қабаты ерекше сипатталатын аралық қабат ретінде қарастырлады және ол өте тұрақсыз болғандықтан да реакцияға түсуге қабілеті жоғары болады . А+В өнімдер Осы сызбамен өтетін бимолекулалы бейкаталиттік реакцияның жылдамдығы катализатор қатысында артады , бейкаталиттік реакцияның активті комплексі , осыған ұқсас гетерогенді катализ де активтелген адсорбциялық күйде кешері. Катализ үдерісі мына сатылардан тұрады : 1.Бастапқы заттардың катализатор бетінде адсорбциялануы: A+B+Kт Kт Бұл үдеріс әдетте активтелген және экзотермиялық. 2.Адсорбцияланған күйдің активті жағдайға ауысуы: ABKт т Бұл үдеріске гетерогенді каталиттік реакцияның шынайы активтендіру энергиясы деп аталатын белгілі бір энергия қажет . 3. Адсорбцияланған күйде соңғы өнімдері түзу реакциясы : АВКт өнімдерКт 4.Адсорбцияланған өнімдердің десорбцияланып , катализатордың қайта қалпына келуі: өнімдерКт өнімдер+Кт Демек , гетерогенді катализде де катализатордың жылдамдату әсері гомогенді катализдегәдей , аралық қосылыстардың түзәләп , активтендіру энергиясының төмендеуіне байланысты .
Гетерогенді катализ тоериялары . Ұзақ жылдардағы зерттеулер нәтижесі гетерогенді катализдің күрделі және көпсатылы екенін дәлелдеді , қазіргі кезде гетерогенді катализдің жалпы , біртұтас теориясы жоқ. Катализатордың активті орталықтар теориясы . Мұны ұсынған ағылшын ғалымы Г.Тейлор (1925 ж) . Бұл теорияға сай активті орталықтар атомдар кристалдық тормен әлсіз байланысқан катализатор бетінің кейбір аймақтарында пайда болады . Мұндай активті "шыңдар ” өте аз . Олар катализатор бетінің 0,1% құрайды. Катализ тек активті орталықтарда жүреді. Катализдің абсорбциялық теориясы . Бұл теория бойынша химиялық үдерістің жылдамдығы катализатор бетінде әрекеттесуші заттар молекулалары көбірек адсорбцияланған сайын артады, себебі қатты бетте молекулалар саны артып , тиімді соқтығысулар саны өседі . Қазіргі кезде белгілі болғандай катализатор беті тегіс емес , осы себепті беттік бос энергия әр аймақта әртүрлі болады . Бұл беттік қабатта активті орталықтардың бар екенін дәлелдейді. Электростатикалық өріс тең болғандықтан молекулалар осы орталықтарда адсорбцияланады . Қазіргі кезде активті беттер арқылы адсорбцияланған заттың молекуласының деформациялануы туралы пікірлер катализ механизмін түсіндіруге көмектеседі .
Пайдаланған әдебиеттер 1.Жайлауов. С. Физикалық химия. Алматы , Рауан, -1992 ж. 2.Сейтембетов Т.С.Химия. Алматы. Білім,1994ж7 3.Жаулау С.Ж, Құлажанов Қ.С. Физикалық коллоидтық химия . Оқу құралы.Алматы,Санат,1999 4.Өтелбаев Б.Т.Химия 2 том, Шымкент, 2000 ж
