Бұл материалдар интернет желісінен алынған. Көшіру кезінд сайтына сілтеме жасалу керек
Столыпиндік жер реформасының мәнісі мен нәтижелері және оның Қазақстанға қатысы
Негізінде П.А.Столыпинді 1906-1911 уақыттардағы Ресей Министрлер Кеңесінің бастығы негізінде, еліміздің ауқатты бөлігі "жәбір көруші" ілеуметтік тобына көмек ретінде біразы сотталып кетті. Осы уақытта П.А.Столыпиннің жұысын бағалап жеткілікті дәрежеде бағалай бастады, кейінгі кезде оны ақпарат өкілдері оны шаруашылық қожасы-ның атасы деп айта бастады.
Соңында- өзінің атымен аталған жер реформасының мақсатын П.А.Стол--ыпин 1907 жылы 10 мамырда мемлекттік Думада жасаған баяндамасында былайша тұжырымдады; Өкімет шаруашылық жер -и-еленуді дамыту-ды көздейд-і, ол шаруаны бай, ауқа-тты ретінде көргісі келді, өйткені қай жерде молшылық болса, сол жерде әрине, оқу-білім де, нағыз ерік бостандық та болады. Бірақ ол үшін -ерікті, еңбек сүйгіш-- шаруаның, яғни жеріне нәр берушінің, қазіргі уақытта тіршілік жағдайларында көріп отырға--н қыспақтардан құтылуына мүмкіндік беріп, оны ажырағысыз м-еншігі ету ке-рек, бұл меншік- қауымы жоғалмаған жерлерде жалпыға ортақ, жеке, бірақ тұрақты болсын``.
Бүгінде Столыпиндік аграрлық реформа төңірегінде бірталай пікір алмасулар мен толқысулар туындауда. Столыпиннің ``социализм қағидалар-ы`` туралы пі-кірлері көңіл аударарлық. Бірақ ``Мемлекеттің бар күші оның ә-лсіз бөлігіне көмекке келуі тиіс,`` - деген пікірге барып салды. Бүл түста Сталопин-, мұндай мемл-екеттік социализм нақтылы және айтарлықтай нәтижелерге алып келген Батыс Еуропа тәжіриебесіне сүйенеді.
Мұндай қалыпта Сталопиндік агралық реформа Сталиндік ұжымдасты-руға қарсы- қойылды. Бірақ басқа д-а көзқарастар бар. Көптеген сұрақтарға жауап беру үшін Столыпиндік реформаның к-өздеген мақс-аттарын, оны жүзеге- асыру мен іс жүзіндегі нәтижелерін қарастырайық.
Қауым мен ұжымдар арасындағы ұқсастық пен жақындық туралы пайым-дауларды жиі к-ездестіруге болады. Бірақ- ол ұқсастық - бар болма-стай және -өте күдікті, ө-йткені революцияға дейінгі Ресейде қауымдастық 20%-ға жуығы меншік- жақынырақ келетін уй басы- қарамағындағы жерге иелік еткен. Ал А.П.Столыпиннің реформасы кезеңінде толықтай дерлік үй басылық меншік пен жекеменшікті теңдестіру орын алды. Революци-яға дейінгі кезеңдегі қ-ауым жердің меншік иесі, ал ұжымшылар-тек пайдала-нушы болды. Жерді барынша емін- еркін пайдалана отырып, қ-ауым өз мүшелеріне де көбірек еркіндік берді. Мысалға, шаруа өз үлесін келесі уақыт аралығына дейін 12-15 жылға беруге құқылы болған. Меншік иесі ретінде қауым жеке адамдарға өз жерлерін жалға берген, ал бұл өз -мүшелеріне қорғаныс ретінде еді. Жекеленген шаруа-қожалықтары мен помещи-ктер ірі жер ша-руашылықтары (латиорциндия) арасындағы тең қатынастары жөн-інде сөз етудің өзі мүмкін болмағандықтан шаруаның помещикпен және билеуші өкіметпен барлық іскерлік қатынастары негізінен дәл сол арқылы жүзеге асырылды. Қауым болмаса помещик шаруаны қанаған болар еді.
Шаруа, ж-ер алып әрі қауымға ө--ту түрлерінен құтылып, өз шаруашылығының деңгейін көтеруге мүмкіндік алды. Мүндай жағдайларда қауымның қайта құрылуын не тездету, не оның тарауы керек болды, өйткені, помещиктік жер иелену жойылға-ннан к-ейін ша-руа енд-і оған аса мұқтаж емес еді. Сондай-ақ помещик те қауымға наразы болды: енді оған әрбір жекеленген шаруамен- емес, бүкіл шаруалар ``әлемімен`` келісуі қажет. Қауымның жойылуы шару-алардың жекеленіп бөлінуіне алып келер еді, ал бұл помещиктердің өз иеліктерін капиталистік үлгіде қайта құруына мүмкіндік ашары сөзсіз.
Бірақ бұл шаруала-р үшін азапты, дамудың өте ұзаққа созылған жолы болмақ, өйткені олардың шағын бөлігі ғана табанды, тұрақты шаруа ие--сі болып, ал басқасы - кеде-йленіп, қалғандары- бұрынғыдай өте ауыр жағдайда күнелткен болар еді. Лениндік терминология бойынша аграрлық дамудың демократиялық (американдық) және кертартпалық (консерват-ивтік- пруссиялық) жолдары -болған.
Столыпин реформасы пруссиялық жолмен жүзеге асырылды, әрі ол помещиктерді құтқару ү-шін ойластырылған болатын. Столыпин, реформасының ``тұтастай толып жатқан, білімді жер иеленушілер тобының`` мүделеріне қатысты болуына үзілді-кесілді қарсы, әрі мәселе, ешбір бөліп жармай ақ, тұтас 130 мыңдық помещиктер тобы жөнінде еді. Қауымды жай ғана жарлықпен жоюға болмайды. Ол ү-шін шаруалардың үлесін бөлуге және қауымдық технологияны жоюға бағытталған шаралар жүесі қажет. 1906 жылы 9 қарашадағы Жарлық - осы жолдағы --алғашқы қадам болды. Жарлыққа сәйкес, әрбір шаруа өз пайдаланудағ-ы үлесін жеке меншікке бекітуді талап ете алады. Оны сатуға немесе өзінің әр жердегі бөлік бөліктерін бір жерге біріктіруді талап етуге хақ--лы еді. Осылайша оңашаланған елді мекендер (хутор) пайда болды. Столыпиндік реформада хут-орлар мен -үлесі алынған жерлер елдің бүкіл аумағында шаруалардың аграрлық шаралар деңгейін арттырудың әр жақтылы құралы ретінде қарастырылады.Осы шаралардың көмегімен шаруалар ``әлемнің`` тұтастығы бұзылды. Хуторлар ауылдарды (деревня), сонымен бірге мыңдағанжылдық шаруалар ``әлемін`` ыдыратуға ұшыратты. Өкімет екі жүзділікпен қауымды тіпті де жойғысы келмейтіндігін мәлімдеді, бірақ оны- жоюдың бар тәсілдерін қолданды.
Помещиктік жер иеліктеріне тиіспей-ақ жер жетіспеушілігінің орнын толт-ыру үшін және де орталық губерниялардағы деревнялық -қозғалыстарды (бас көтерушілікті) басу үшін Столыпин үкім-еті шаруаларды Сібірге және бір бөлігін Орта Азия мен Кавказға ж-аппай қоныс аударуды ұйымдастырды. 1906-1916 жылдары барлығы үш мил-лионнан астам а--дам қоныс аударды. Негізінен кедейлер қоныс аударып, оның жартысынан көбі кері қайтып оралды.
Нәтижесінде реформа не қауымды жоя алмады, не меншік иесі болған шаруалардың тұрақты қалың көпшілік тобын қалыптастыра алмады. Қауым-нан барлығы үш милли-онға жуық адам бөлініп шыққан, бұл реформа жүргізілген губернияларды олардың жалпы санның шамамен үштен бір бөлігі. Ал ең бастысы ірі -помещиктер жер шаруашылықтары (латифундиялар) қол сүқпайтын (сатылмайтын) меншік болып қала б-ерді.
Айта кету керек, Столыпин помещиктер иеліктері турелы мәселе көтеруге әрекет жасады,- бірақ ол -сондай тегеуірінді қарсылық тудырғанды-қтан, мұндай әр-екеттер одан кейін ешқашан қайталанбады. (Бұл жерде ``жергілікті басқару құрылымының басты негіздерін белгілеу туралы`` заң жобасымен танысып көруге болады. Ол заң жергілікті биліктің дворяндық қағидасын жойды).
Столыпин, оңшылдардың -(помещиктер), сондай-ақ орташа либералдық (ымырашылдардың қаржы капиталы) және көптеген солшыл, революциялық партиялардың қарсылықтарына тап болғандықтан өз бағдарламасын соңына дейін жеткізе алмады. Ленин мемлекетке ``сөзсіз прогрессивті`` болса да жоғарыдан жасалатын реформалар емес, төменнен революция қажет деп санады.--
Сонда да, сөз жүзінде ``азат етілген`` шаруаларға ақырында ерікті төл құжаттарын беріп, үлесін алған жерлеріне шығуға рұқсат етілді. Екі жүз жылдай орныққан крепостияндық құлдықтан кейін жаңа ғасыр басталды. Ал ХХ ғасырдың 30-жылдары шаруалар коммунистік үлгідегі артельдік ұжымдарға біріктіріліп, қайтадан төл құжатсыз қалды. Сондықтан төтенше апат пайда болды. Әрі қайтадан өткенге қайтып оралуды ұсыну -- бұл аса жауапсыздық емес пе? - деген сұрау туындайды`` - деп тұжырымдады.-
Столыпиндік реформа ел экономикасын шұғыл ілгері жылжытқанын мойындауға болмайды. Агралық өндірісті қалыпқа келтіру үшін жұмыс иелерінің ерікті нарығын құру мен қаржы капитал үстемдігінің ұлғайтуын тежеу үшін қолданылған шаралар нәтиж-есінде Ресе-й әлемде экономикалық өсу қарқыны бойынша бірінші орынға шықты және бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін одан жылжыған жоқ. Далалық өлкеде жүргізілген зерттеу-тексеру отырықшы және көшпелі қазақтар мен қырғыздар жұмыс жағдайын өскенін көрсетті.
Мысалы, Петропавл уезінде он жыл ішінде кедей ш-аруашылықтарының үлесі 83%-дан 51%-ға азайған. Сәйкесінше ауқатты ша-руашылықтар саны артқан.
Столыпиндік реформ-аларымен келіспеуге де болады, бірақ Еуропалық Ресейден қоныс ауда-рушылардың жергілікті қырғыз халқын егіншілік пен мал шаруашылығының сол заманға сай әдістеріне тартудағы тарихи рөлін теріске шығару қиын. Далалық өлкені тексергеннен кейін Столыпин, бұл аймақ, "аз ғана уақыт ішінде Империяның ауыл шаруашылық өндірісінде айтарлықтай орын алатын болады” - деген тұжырымға келді.
Бұл реформалардың саяси мәнісі - басқа мәселе: қоғамды экономикалық реформалау әрекеті ескірген - саяси ұжымдардың сақталған жағдайында жүзеге асырылды. Бұл жерде КСРО-дағы ``қайта құрумен`` салыстыруға болады. Белгілі бір мөлшерде столыпиндік реформадағы аграрлық мәселе-ні- шешудің кертартпалығы (консервативтік) жолын одан әрі ұжымдастыру жалғастырылады деп түжырымдау-ға болады. 20-30 жылдардың соңындағы жаппай Столыпиндік ұжымдастыру, одан кейін 1950-1953 жылдардағы ұжымшыларды тұтастай ірілендіру, ұжымдарды кеңшарлар етіп қайта ұйымдастыру нәтижесінде бұрынғымен салыстырғанда- анағұрлым өте ірі жаңа шаруашылықтар құрылды. Енді помещиктік емес-, ірі нарықтық шаруашылықтарға қарағанда экономикалық жағынан тиімсіз, рентабельді емес қалыпты экономикалық жағдайлар мен ша-руашылық жүргізу заңдарына сай келмейтін мемлекеттік шаруашылықтар пайда болды. Столыпиндік рефо--рмалар жүзеге асыру әдістерінде кейбір ұқсастықтарды да байқауға болады-. Шаруалардың бар үлесін топтастыруға келісімін алу үшін жерге орналастыру жөніндегі органдар чиновниктері қысым жасаудың ең дөрекі әдістерін де қолданған.
Аграрлық реформаның, бүгінде маңызды негізі нәтижесін П.А.Столыпиннің өз сөзімен былайша білдіруге болады: мемлекеттің ең басты байлығымен қуаты қазына мен қазыналық мүлікте емес, баюшы және ауқатты халықта шаруаларға көбірек жеке бостандық беруді, хуторлар ұйымдастыруда, ал оның ойынша меншік иесі сезімін жою көптеген келеңсіздіктерге және ең бастысы кедейлікке алып келеді.
|