Бұл материалдар интернет желісінен алынған. Көшіру кезінде сайтына сілтеме жасалу керек
VI-XV ғ.ғ қазақ қоғамының әкімшілік-шаруашылық жүйесі.
Ортағасырдағы қыпшақтар мен қараханиттер мемлекетінің көшпенді шаруашылығы.
Мал шаруашылығының негізі - қой шаруашылығы болған, қылшық жүнді қойлар мен биязы жүнді қойлар болған жылқының екі түрі: аласа өнім беретін және бойшаң мінетін ат. Ең бағалы жақсы жүйрік аттар ру мен тайпаның ақсүйектеріне тиеселі болған. Аң мен балық аулаумен кейбір сақ тайпалары қосымша кәсіп ретінде айналысқан.
Үй шаруашылығы мен қолөнер кәсібінде сақтар үлкен жетістіктерге жетіп отырған. Қолөнершілер өз қауымы мүшелерінің тапсырыстарын ғана орындап қана қоймай, сонымен қатар руаралық және тайпааралық айырбас үшін де өнім шығарды. Өндірістің маманданған түрлері: рудаларды өндіру мен өңдеу, темір соғу, балқыту, зергерлік кәсіптері жатады, бірақ тұтастай алғанда сақтық қолөнер көпжақтылы болмаған.
Сақтардың кезінде алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы жалғасқан. Сақ қоғамының экономикасындағы көшпенділік пен жартылай көшпенділікке өтуімен, металлургияның, қолөнердің дамуымен байланысты болған прогресс қосымша өнімнің өсуіне, айырбастың дамуына, өз меншігіне қор жинауына және қауымның кейбір мүшелерін белгілі бір мақсатқа пайдалану ниетінде қанау элементтерінің пайда болуына алып келді. Бір кездері өндірістің негізгі құралдары мен еңбек өнімін бөлуге қатысты қалыптасқан алғашқы қауымдық теңдік заттай, мүліктік теңсіздікпен алмасты. Малға, қорларға жеке отбасылық меншік пайда болып жекелеген адамдарда, рулар мен отбасыларда байлықтың шоғырлануы байқала бастайды.
Ғұндардың, үйсіндер мен қаңлылар кезінде мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы, қолөнер мен үй шаруашылығы дамыды, сауда байланыстары күшейіп экономикалары дамыды. Ғұндардың негізгі шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болған, ғұндардың байлығы өгіз, түйе табындары және қой-ешкі отарлары болған. Мал отбасылық меншікте өсірілді, ал әрбір отбасы малдарын жаю үшін рулық жердің бір мөлшеріне иелік етті және бүкіл рудың қозғалысында болған.
Б. э. дейінгі ІІ ғ. аяғында үйсіндер мен қаңлылар туралы белгілі бола бастайды. Қытай тарихшыларының мәліметтері бойынша, үйсіндер шамамен 630 мыңдай, ал қаңлы тайпалары Талас пен Сырдария өзендерінің жағалауында көшіп-қонып сан жағынан шамамен 600 мыңдай болған. Шығыс жақтың үйсіндер көшіп қонып мал шаруашылығымен айналысқан, Жетісу өлкесіндегі үйсіндер отырықшы, егін шаруашылығымен оның ішінде суармалы егін шаруашылығымен айналысқандығын тарихшылардың мәліметтерінде көрсетілген. Қаңлы қоғамында егін шаруашылығымен, өте көп мөлшерде ірі қара малын, қой ешкі мен жылқы өсірген, аң мен балық аулау қосымша кәсіп болған - әр түрлі кәсіпшілік пен қолөнер, сауда мен ақша айналысы дамыған.
Шаруашылық түрлерінің қайшылығымен қатар әрекет етуі, ал кейде бірге дамуы жағдайында феодалдық қатынастардың нышандары қалыптаса бастайды.
Б. э. дейінгі V-VІ ғасырларында тек қана азиялық емес, сондай-ақ әлемдік тарих тұрғысында да айталық тайпалар шықты. Өндіргіш күштердің жоғары деңгейі тарихта Түрік қағанаты ретінде белгілі күшті, қуатты одақтың құрылуына мүмкіндік жасады.
Пайда болған қағанат екі бөлікке батыс пен шығысқа бөлінді. Батыс қағанаттың орталығы Жетісуда орналасты, халықтың көпшілігі отырықшы болды және диқаншылықпен, қолөнермен, саудамен айналысты. Батыс қағанатының әлеуметтік құрылымы Шығыспен салыстырғанда анағұрлым күрделі болды, сондықта.н феодалдық қатынастары дамыған мемлекет деп қарауға болады. V - VІІ ғасырларда Талас, Шу, Іле өзендерінің жағалауында ондаған қалалар мен елді мекендер пайда бола бастаған ондағы халықтар саудамен, қолөнермен ғана емес, сонымен қатар емшілікпен де айналысқан. Қағанаттың көптеген тайпалары көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан, ақсүйектер жерлердің ең жақсы жерлерін иемденіп отырған, сонымен қатар ол жерге өз өндірісінің өнімдерімен қамтамасыз етіп тұрған, шонжарларға тәуелді қолөнершілер, отырықшы егіншілерде қоныстанған, көпестер көшпенділермен сауда жасасқан.
Карлукткр. Огуздар. Фискалдық саясат.
Көшпелі қауым-қазақтардың өндірістік-шаруашылық әрекетінің түрі-бірлесіп еңбек ету (кооперация) қағидаларына құрылған ауылдық қауым болған. Өндіргіш күштердің жеткілікті дамымаған жағдайында бірлесіп еңбек ету ғана орнын толтырады және адамның қолы жете бермейтін еңбек құралдарын меңгеруді қамтамасыз етеді. Яғни, еңбек жағдайларын біріктіру қажеттілігі қауым шеңберінде - объективті сипатта болады. Малшылардың кәсіпшілік деңгейі мен ауыр еңбектері болған.
Енді, алдында қарастырғандай, ауа-райына байланысты, шаруашылықтар Қазақстанның аймақтарында әр түрлі болды. Сонымен бірге қауымдық шаруашылықтың тиімділігіне, мал табын өсіруде, малдың бір жерге өте көп шоғырланып кетуі, шектен тыс шығып кетуі, азық қормен толық қамтамасыз етілмей, мал індеттерінің ұлғаюына ұшыратса; ал өте төменгі мөлшері технологиялық жағдайларды және мал табының өсіруді дұрыс ұйымдастыру кедергі келтірді. Яғни, тіршілік ортасын дұрыс шаруашылық мақсатына дұрыс пайдалану ғалым Н. Э. Масановтың тұжырымдағандай, өндірістің сандық-сапалық сипаттары, яғни мал құрамы мен санын жетілдіруге байланысты.
Ғалымның пікірі бойынша көшпелі қауым қосымшалық деп аталатын қағида бойынша тіршілік ету керек немес оған мәжбүр болады. Шоғырлаудың қолайлы мөлшері 400-600 бас мал көлемінде белгіленді.
Мал шаруашылығы қауымында өндірісті ұйымдастырудың ерекшелігі - оған қосылған адам тек еңбек етуші ғана емес, сонымен бірге мал түріндегі өндіріс құралының белгілі бір мөлшеріне иелік етуші еді.
Малдан айырыла отырып, шаруашылық қауымның тек құқықты мүшесі бола алмайтын да еді, өйткені ол енді қосымшалық қағидасының жүзеге асуына жәрдемдесе алмайды немесе қауымнан бөлініп, одан шеттетіле бастайды.
Малдың бір бөлігінен айырылған шаруашылықтар, өздері тектес кедей шаруашылықтармен бірігіп жаңа қауымдар құрып отырған. Мұндай шаруашылықтар көп болғандықтан, қажетті мөлшерде жету үшін, қауымның сандық құрамы артып отырған, шаруашылықтың саны 20-30 дан 50 ден де асатын болған.
Ауылда патриархалды - тектік (генеалогиялық), материалистік байланыстардың салт-дәстүрлі шығым болған, әрі қауымның мақсатты ісі - экономикалық қана емес, сондай-ақ рулық қатынастарды жүзеге асыру болды.
Қауымды билеушілер жалпы өнімнің бір бөлігін кедейлердің және аз қамтамасыз етілген шаруашылықтардың пайдасына бөліп, еңбек етушілерді күнкөріс қажеттілігімен қамтамасыз етіп, қадағалап отырған. Кедейлерге шаруашылық тұтынған аз өнімдері үшін едеуір жоғары сомасын төлеуге тиіс болған.
Жер иеленушілердің, жерге меншіктің түрлері болған інжу - хан жерлері, мүлік - жеке иеліктегі егістік алқаптарда кездесетін жерлер; бахор - Қазақстанның оңтүстік өлкесінде, исламнан тараған аймақтарындағы мұсылман мекемелері мен дін басшыларының жерлері.
Ұйымдардың құрылуына байланысты салықтардың неше түрлері болған. Әдебиеттерде жер иелену мен меншіктің келесі түрлері атап көрсетіледі: сойурғал, икта, мүлік, бахор және т.б.
Қатардағы көшпенділер-малшылар (шаруалар), егіншілер - отырықшылар мен қарапайым қалалықтар, ұсақ саудагерлер мен қолөнершілер, ауыл тұрғындары салықтар мен алымдар төлеуге міндетті болған:
малшылардан - зекет, соғым, сыбағы;
егіншілер мен қолөнершілерден - тағар, бауыс, хоредж.
Қазақтардың бірлескен қоғамында салықтар мен алымдар арқылы қауым билеушілері өз деңгейлерін жоғарлатып, қатардағы көшпенді халықатр кедейлене түскен. Сол кезеңдері қанаушылықтың өз жолдары болды. Ресей империясының экономикасына біріккенге немесе қосылғанға дейінгі күн көрістері осындай болған
|